Sprokkelingen III

door Hugo Verstrepen

Ook beschikbaar in PDF-formaat: http://www.mechelsehistorischetijdingen.be/artikels/PDF/15.pdf .

Inhoudsopgave

Het metropolitaan exemplaar van de pauselijke bevestigingsbulle voor kan. J. B. de Smet, Mechels penitencier en elect-bisschop van Ieper, 03/02/1721

Een vergeten biografietje van Jean-Baptiste Joseph De Bay (1779-1863), “by den vremdling beroemdheyd bekomen”

De amoureuze hoedenmaker en de broek van de orangistische advocaat Een grappig voorval in de Capucijnenhof in 1818

Het raadsel van de “dans-merckten”, zo schadelijk aan de zuiverheid. Een etymologisch, semantisch en historisch onderzoek

Eindnoten

   Al ergens tussen de drie en de vier decennia lang lag in een schuif van ons bureau thuis een zeer waardevol document dat we ooit cadeau kregen van een vriend. De tijd en de middelen ontbraken altijd om hier eens een transcriptie van te maken, maar nu we door de coronacrisis allemaal als heremieten in een kluis vast zitten, heeft dit stukje velijn eindelijk de verschuldigde aandacht gekregen.

   De beschrijfstof is perkament – een vrij groot stuk¹ – en met het uithangend zegel erbij weten we al dat het om een origineel stuk gaat. Dat zegel is een loden bulla en dus is het duidelijk dat dit een bulle (en geen breve) uit de pauselijke kanselarij is.² Deze bulla van 3 cm hoog en 4 cm breed heeft als opschrift “† Clemens papa XI” en aan de andere kant “S . P”, wat een inkorting is van de afkorting “SPA SPE” (Sanctus Paulus Apostolus Sanctus Petrus Episcopus = heilige apostel Paulus en heilige bisschop Petrus), boven de gezichten van deze apostelen – uitgevoerd in een realistische stijl in bas-reliëf en met een rand van uitstralende lijntjes – aan weerskanten van een kruis.³ Ze werd dus uitgevaardigd door Clemens XI, paus verkozen op 23/11/1700 en overleden op 19/03/1721.⁴ De afbeelding van zijn bulla is bekend van andere bullen en deze is identiek.

   Deze bullen worden al sedert het begin der tweede middeleeuwen nog eens onderscheiden naar vorm en naar inhoud.

   Zo maakt men het onderscheid tussen litterae patentes (open brieven; omdat ze konden geopend worden zonder het zegel af te nemen, d.i. af te snijden of te breken) en litterae clausae.⁵ Ons zegel is onbeschadigd en de naam van de geadresseerde is ook niet op de achterkant geschreven, zodat die kon gelezen worden zonder het document te openen. In dorso staat er wel “Archiepiscopo 1721”, maar dat is een archivalische aanduiding die er te Mechelen bijgeschreven werd. Hierdoor weten we toch ook al dat het in 1721 aan de aartsbisschop van Mechelen gericht werd.

   Begin en einde van ons document zijn het gemakkelijkst leesbaar, dus kijken we eerst even daar naar. De plechtige pauselijke documenten (zowel bullen als breven) begonnen met de woorden “ad perpetuam [of futuram] rei memoriam”⁶, i.p.v. met een aanvangsgroet (een adressering in een salutatio) zoals hier: “Clemens, episcopus, servus servorum Dei, Venerabili fratri Archiepiscopo Mechliniensi, Salutem et apostolicam benedictionem”⁷. 't Is dus wat men soms een “kleine bulle” noemt. We zien dit ook aan een ander uiterlijk kenmerk: bij die litterae gratiosae hing de bulla aan een zijden lint (daarom ook litterae cum filo serico genoemd); bij de litterae executoriae (of litterae de justitia) hing het loden zegel aan een staart uit henneptouw (vandaar: litterae cum filo canapis), zoals bij onze bulle: een dubbel lichtbruin, rechtshandig geslagen henneptouw. Die laatste soort waren dus pauselijke bevelen (ook wel mandata genoemd) of wettelijke beslissingen, i.p.v. toekenning van een 'welwillendheid'. De afwezigheid van de pauselijke ondertekening maar wél eindigend met de exacte chronologische datum zijn eveneens aspecten eigen aan de niet-plechtige bullen. Het is dus een open brief met een pauselijk mandaat voor een tenuitvoerlegging, behorend tot de bullae communes (opgesteld volgens de regels der kanselarij).

   Wat moest de aartsbisschop dan ten uitvoer brengen? Dat werd ook summier in dorso toegevoegd na ontvangst: “Pro Illustrissimo J.B. de Smet Episcopo Iprensi”⁸.

   De datering onderaan het stuk is uiteraard cruciaal om het te kunnen situeren in de betrekkingen tussen deze mannen. Er staat: “Datum Rome apud Sanctam Mariam Maiorem, Anno Incarnationis Domini millesimo septingentesimo vigesimo, tertio nonarum februarij, pontificatus nostri anno vigesimo primo”. In 't Nederlands is dit: “Gegeven te Rome bij [de grootbasiliek van] Sint Maria de Meerdere, op de derde dag voor de nonen van februari, in het jaar van de conceptie van de Heer 1720, in het 21ste jaar van ons pontificaat”.

   Clemens XI werd paus verkozen op 23/11/1700 (gewijd – de consecratio – op 30 november en zijn intronisatie – de coronatio – vond plaats op 8 december) en stierf op 19/03/1721⁹. Zijn 21ste jaar (eind 1720 begonnen) was dus 1721 en de bulle werd dus anderhalve maand voor zijn dood uitgevaardigd. Er staat wel “1720” (tertio hoort bij nonarum, want 1723 kan niet het 21ste pontificaatsjaar zijn van deze paus en toen was hij trouwens al overleden), maar de frase anno incarnationis domini is de tijdrekening voor de bullen, waarbij geteld werd vanaf de conceptie (van de Heer), zodat dat jaar begon op 25 maart (zijnde 9 maanden vóór de geboorte van Christus op 25 december) en dus liep (in onze huidige tijdrekening) van 25 maart 1720 tot 25 maart 1721, waarbij januari, februari en het grootste deel van maart 1721 dus nog bij 1720 gerekend werden. Je zou eerder denken dat het moment van deze bulle op het eind van hun “conceptiejaar” 1721 zou vallen en oorspronkelijk begon volgens deze stijl het nieuwe jaar ook op 25 maart van het vorige jaar, maar later werd de Annunciatie (Maria-Boodschap) een feest ter ere van Maria en losgekoppeld van Kerstmis (t.t.z. niet meer 9 maand eerder); het nieuwe jaar begon dan op 25 maart van het lopende (vanaf 1 januari) jaar [met de Kerststijl begon 1721 al op 25 december 1720; met de Nieuwjaarsstijl eerst op 13 april 1721 en met de conceptie- of boodschapsstijl op 25 maart 1721]. In Italië namen Florence en Siena (sinds 1557 bij Florence) de conceptie (25 maart) als aanvangsdatum voor het nieuwe jaar. In de pauselijke kanselarij werd 1 januari in 1621 (het verkiezingsjaar van paus Gregorius XV) ingevoerd voor de breven en in 1691 (het verkiezingsjaar van paus Innocentius XII) voor de bullen, maar nog in de 18de en zelfs tot midden 19de eeuw moet rekening gehouden worden met de toepassing van de calculus Florentinus¹⁰.

   Wat dan de juiste dag betreft: de nonae waren de vijfde dagen van de maand (de zevende in maart, mei, juli en oktober); “nonis februarii” is dus 5 februari en “(die) tertio (ante) Nonas” (in de accusatief dan i.p.v. in de ablatief!) is dan 3 februari, want de nona werd zelf meegeteld bij dit “aftrekken”, zodat het maar twee i.p.v. drie dagen eerder was.¹¹ Deze frase werd ook wel omgezet tot “ante diem tertium Nonas” of “tertium (net als pridie of quartum) nonarum februarii”. In onze tekst staat “tertio nonarum”, wat weer een andere combinatie is, maar op hetzelfde neerkomt.

   Voor we de inhoud van het document zelf gaan ontleden, is een stukje reeds gekende geschiedenis van J. B. de Smet als bisschop van Ieper nu (met kennis van de datum) op zijn plaats, om dit document te kunnen duiden.

   Jan Baptist de Smet was geboortig van Lokeren¹² in het Land van Waas, werd in 1694 primus van de Filosofie in Leuven (in de pedagogie van het Castrum)¹³ en werd er professor in de filosofie in 1700 voor hij er in 1703 het diploma van licentiaat in de theologie behaalde. Na in 1704 kort plebaan van Sint-Michiel en Sint-Goedele te Brussel geweest te zijn, had hij datzelfde jaar één van de prebenden van gegradueerd kanunnik in het Mechelse Sint-Romboutskapittel bekomen.¹⁴ Na het overlijden van Joannes Lacman op 19/09/1704, had de Smet – als theoloog – die prebende verkregen en ervan bezit genomen op 29/04/1705.¹⁵ Enkele dagen later (op 01/05/1705) kwam hij als president in 't Seminarie en op 09/07/1717 verkreeg hij in het kapittel de waardigheid van penitencier van het metropolitaan kapittel. Datzelfde jaar maakte aartsbisschop de Bossu hem ook vicaris-generaal en daarnaast was hij ook boekkeurder¹⁶, synodaal onderzoeker en prediker, biechtvader en bestuurder van verschillende kloosters.¹⁷ Wegens deze grote verdiensten was hij in 1718¹⁸ door keizer Karel VI verkozen¹⁹ tot (15de volgens zijn grafplaat, de nummering is wat moeilijk, maar dat is de officiële) bisschop van Ieper²⁰, maar dat werd eerst door de paus bekrachtigd – de zgn. preconisatie²¹ – op 03/02/1721.²² Ondertussen had hij in de loop van 1719 al afstand gedaan²³ van zijn kanunnikaat en op 24/12/1719 werd hij daar opgevolgd door Nicolaus Jacobus Slaets, maar die overleed twee dagen later al. Hij was een onverdachte, antijansenistische²⁴ kandidaat, maar – gelet op de politieke constellatie van het bisdom, dat deels onder de Oostenrijkse keizer en deels onder de Franse koning ressorteerde (bij de vrede van Utrecht in 1713 werd het bisdom definitief in tweeën gesneden door de Frans-Oostenrijkse grens) – had men ook gezocht naar iemand die diplomatisch met beide staatshoofden kon omgaan (omwille van geschillen tussen Frankrijk, Spanje en de H. Stoel bleef de bisschopszetel lange tijd vacant).²⁵ In de Spaanse Successieoorlog tussen Oostenrijk en Frankrijk had Clemens XI aanvankelijk de zijde van de Franse koning Lodewijk XIV, gekozen, waarop keizer Jozef I Italië binnen gevallen was. Jozef rukte op richting het Vaticaan en onder druk van een mogelijke bezetting sloot de paus dan maar een verdrag met hem, waarin hij beloofde Karel, de broer van Jozef, te zullen erkennen als koning van Spanje. Zo hadden de godsdienstige verdeling van Europa en het bestaan van een pauselijke staat de pauselijke politiek sedert de 16de eeuw in sterke mate gecompliceerd. Juist doordat de opvolgers van Petrus een eigen staat gecreëerd hadden, waren de pausen onvermijdelijk tot medespelers in het politieke spel van Europa geworden, zodat hun rol als arbiter tussen en vooral boven de partijen leed onder deze situatie.²⁶ Onder deze paus was dan ook nog eens de strijd tegen de jansenisten begonnen, die hij in 1713 met de bulle Unigenitus tot ketters veroordeeld had. Op 20/04/1721 werd de Smet dan bisschop gewijd in de metropolitane St.-Romboutskerk, maar door de bisschop van Antwerpen, want aartsbisschop d'Alsace²⁷ was toen al kardinaal en was naar Rome voor de verkiezing van een nieuwe paus (wat op 08/05/1721 Innocentius XIII werd). Op 26 maart had hij reeds bezit genomen van zijn bisdom en op 1 mei – 1 week voor de nieuwe paus gekozen werd dus – werd hij geïnstalleerd.²⁸ Zijn translatie van Ieper naar de bisschopsstoel van Gent greep plaats op 18/06/1731.²⁹

   De datum maakt duidelijk dat het hier dus moet gaan om de pauselijke bekrachtiging van zijn eerste bisschopsbenoeming. De eindfase van de hele procedure was dat er uiteraard verschillende benoemingsbullen opgesteld werden, want het volstond niet dat ze het in Rome wisten: ze werden geadresseerd aan de benoemde, aan de gemeenschap, geestelijkheid en 't kathedraal kapittel van het betreffende bisdom, aan de metropoliet, aan de lokale vertegenwoordiger van de seculiere autoriteit en aan de monarch die de benoeming gedaan had.³⁰ De adressering heeft dan weer reeds duidelijk gemaakt dat we te maken hebben met het exemplaar voor de metropoliet, het hoofd van de kerkprovincie. Laten we nu dus even de hele narratio en dispositio van het document controleren. Vanaf gaatjes aan de zijkanten werden schrijflijntjes getrokken; het is dus allemaal heel netjes geschreven, zoals we mogen verwachten van een officieel document uit de pauselijke kanselarij en ondanks wat gekraakte inkt in de plooien zijn de letters nog duidelijk. “Leesbaar” wordt dit soort teksten echter niet genoemd. De handschriftsoort is immers de Littera Sancti Petri of Scrittura Bollatica, ontwikkeld uit het Gotisch oorkondencursief³¹ en gebruikt voor de pauselijke bullen vanaf de zestiende eeuw tot het d.m.v. van een motu proprio afgeschaft werd door Leo XIII (paus 1878-1903), kort na zijn verkiezing.³² Sinds ca. 1600 [het pausschap van Clemens VIII (1592-1605)] lijken deze karakters wel uitgevonden te zijn om de tekst alleen nog maar leesbaar te maken voor ingewijden³³, zodat men er een transcriptie in gewoon handschrift ging aan toevoegen. De curialis van de pauselijke curie was langzamerhand grover geworden: door het onderdrukken van de haarlijntjes, het verdraaien van de schachten en het omkeren van de bogen, had dit schrift een bijzonder, maar esthetisch nogal onbevredigend karakter gekregen. Voeg aan het gebruik van dit archaïsche schrift nog toe dat er ook weinig aandacht was voor de orthografie, er geen punctuatie gebruikt werd, men sinds ca. 1550 vele afkortingen ging gebruiken die niet altijd even netjes aangegeven werden en waarvan vele ongebruikelijk waren in het Latijn, dan mag men rustig zeggen dat de goede leesbaarheid van de bullen uit de middeleeuwen totaal verloren gegaan was.³⁴ Er is slechts één voordeel bij deze teksten en dat is de standaardformulering. Uiteraard is er niet één exact hetzelfde, maar ze zijn allemaal een puzzelwerk van een eigen idioom en vrij geijkte formuleringen die je al in de 14de-eeuwse bullen aantreft, sommige bijna identiek aan de onze.

   Zo kwamen we tot deze volledige transcriptie:³⁵

Clemens, episcopus, servus servorum Dei, Venerabili fratri Archiepiscopo Mechliniensi, / Salutem et apostolicam benedictionem. Ad cumulum tue cedit salutis et fame si personas ecclesiasticas presertim presentati dignitate / preditas divine prepitiationis intuiti opportuni presidii et favoris gratia prosequaris hodie siquidem Ecclesie Iprensis / tunc per obitum bene memorie Caroli Francisci Guidonis de la Val de Momerensi Episcopi Iprensis, pastoris solatio / destitute de persona dilecti filii Joannis Baptiste de Smet Electi Iprensi, Nobis et fratribus nostris ob suorum exigentiam / meritorum accepta de fratrum eorundem consilio apostolica auctoritate providimus ipsumque illi in episcopum prefecimus et pastorem / curam, regimen et administrationem ipsius Ecclesie Iprensi sibi in spiritualibus et temporalibus plenarie committendo prout in nostris / inde confectis litteris plenius continetur cum igitur ut idem Joannes Baptista electus commissa sibi dicte Ecclesie cura / facilius proficere valeat tuus favor ei fore noscatur plurimum opportunus fraternitatem tuam rogamus et hortamus /attente Tibi per apostolica scripta mandantes quatenus eumdem Joannem Baptistam Electum ac predictam Ecclesiam sue cure / commissam suffraganeam tuam habens pro nostra et sedis apostolice reverentia propensius commendatos in ampliandis et con- / servandis iuribus suis sic eos benigni favoris auxilio prosegnaris quod idem Joannem Baptista Electum per Tue auxilium / gratie se possit in commisso sibi dicte Ecclesie regimine utilius exercere tuque divinam misericordiam ac nostram et dicte sedis benedictionem / et gratiam valeas exinde uberius promoveri. Datum Rome apud Sanctam Mariam Maiorem, Anno Incarnationis Domini / millesimo septingentesimo vigesimo, tertio nonarum februarij, pontificatus nostri anno vigesimo primo.

   In grote, sierlijke letters staat rechts onderaan nog de naam van de schrijver en onder de omgeplooide rand van het perkament staan links en rechts (onder de “SS” van sucscripserunt) telkens nog drie namen van ouderen van de curie.

   In dorso staat eveneens een ondertekening in bruine inkt, maar die is nog moeilijker leesbaar.

   Deze teksten zijn zo klassiek van inhoud en strekking dat niemand ooit de moeite doet om ze volledig letterlijk te gaan vertalen; de bestemmelingen (zowel de originele als de lezers van latere tekstpublicaties) werden trouwens verondersteld het Kerklatijn machtig te zijn. Het komt erop neer dat paus Clemens XI aan de aartsbisschop van Mechelen (de Alsatia, niet bij naam genoemd) op 03/02/1721 laat weten dat hij en zijn broeders Jan Baptist de Smet, verkozen [door de keizer, volgens het ius praesentandi of het recht van de vorst om iemand voor te stellen] tot bisschop van Ieper (zonder herder door het overlijden van Carolus Franciscus Guido de Laval-Montmorency³⁶) omwille van diens vereiste verdiensten goedgekeurd hebben en hij dus diens benoeming bekrachtigd heeft, met het verzoek aan de aartsbisschop om ervoor te zeggen dat zijn suffragaan zijn ambt zou kunnen uitoefenen en hem in zijn rechten te verdedigen.

   Dit stuk moet ooit (tijdens het Oud Regime) in het secretariaatsarchief (het levend archief) van het aartsbisdom of eerder dat van de aartsbisschop zelf gestoken hebben, maar de vraag is wat er daarna mee gebeurd is? Misschien is het verloren gegaan omdat het niet over het aartsbisdom of de aartsbisschop zelf ging en het dood archief van het aartsbisdom is nu eenmaal totaal uiteen getrokken en verspreid over de beperkte indeling van het dood archief, i.p.v. het geheel van de archiefvormende instanties te respecteren. Er worden zo regelmatig bullen (en afgeknipte bullae) te koop aangeboden op het internet. Dit origineel wordt dus uiteraard niet vermeld in de inventaris van de archivalia der aartsbisschoppen³⁷, noch in die van de registers en liassen van de Acta Episcopalia³⁸, noch in die van de Acta Vicariatus³⁹. Het moet er al lang verdwenen zijn. Ook in het door zijn neef (en door hem kardinaal-bisschop van Sabina gemaakte) Annibale Albani reeds in 1723  uitgegeven (en meermaals heruitgegeven) bullarium van Clemens XII konden we het stuk niet terugvinden.⁴⁰ Het had immers geen universeel belang, bisschopsbenoemingen kwamen zoveel voor; “het mysterie van de schuif” is nu echter opgelost!

[hier de volledige tekst in hoge resolutie]

Hugo Verstrepen

   Kenners maakten nog andere biografietjes dan degene die Jacobs opsomt, nog tijdens de man zijn leven, zoals de Franse museumcurator en schrijver Jean Duchesne.⁴² Eentje wensen we toch weer te geven, omdat ze slechts in een krant verscheen (de Gazette van Gend van 1 september 1837) en omwille van de wat bijzondere teneur van het stukje (zijn afstamming lovend en klagend dat zijn eigen land er geen werk van bezit).⁴³ De tekst luidde als volgt:

“ – Den heer de Bay, beeldhouwer en ridder van het fransch Legioen van Eer, is van het getal der belgen, die by den vremdling beroemdheyd bekomen hebben. In 1779 te Mechelen geboren, hy is den eenigsten afstamling der stichters van het Bayus-collegie by de oude universiteyt van Loven. Sedert vele jaren te Parys nedergezet, hy heeft 'er zich eene groote faem verworven door menigvuldige konst-werken, welke die hoofdstad en verscheyde andere steden van Vrankryk vercieren. Onder zyne konst-voortbrengselen merkt men voornamenlyk op: Léonidas, marmere standbeeld, in de gaendery van het Palais-Royal te Parys; Periclès, marmere standbeeld, in den hof der Tuileries; Karel Martel, marmere standbeeld, in den hof van het paleys van Versailles; Mercurius en Argus, marmere groep, in den hof van het kasteel van Compiègne; Michel de l'Hôpital, marmere standbeeld, te Aigue - Perse, in Auvergne; verscheyde deelen van het half verheven beeldwerk van den zegeboog in den cour van den Louvre en een standbeeld van Lodewyk XIV te peêrd, het reusachtigste het welk tot nu toe verveèrdigd is geweest en het welk voor de stad Montpellier bestemd is. Jammer is het dat ons land niet een werk van dezen beroemden beeldhouwer bezit.”

Hugo Verstrepen

   Hoewel er altijd wel wat kleine verschillen zijn, lijkt dit tot sterk op het handschrift van de gekende dichter Jan Baptist Rymenans (1748-1840).⁴⁶ Hij schreef ook op losse bladen papier van dit formaat papier.

   Dit “Liedeken op de wijse van t papiere ventje” handelt over een mooie juffrouw die door een rijke heer onderhouden werd, maar ook afspraakjes maakte met een advocaat, die met zijn broek in de hand moest gaan lopen toen de jaloerse onderhouder er met veel geweld aan kwam toen ze een rendez-vous hadden in de Capucijnenhof⁴⁷ bij de Ganzendries. Dat briefje met uitleg – in een ander handschrift en per definitie van veel latere datum – geeft als toelichting: “Deze grap is voorgevallen, ten jare 1818, in den Capucienen-hof omtrent den Ganzendries. De persoonen in de zaek betrokken waren: M. M. Van den nieuwenhuysen, hoedemaker; de advokaet Verhaghen, en Mej. Cartuyvels, later echtgenote van M.^r J. B. Maes, beambte der accysen, allen overleden.”

   Die hoedenmaker Van den Nieuwenhuysen was ongetwijfeld Constantinus Josephus (D 05/05/1749 – † 28/03/1823). Hij was de bekendste van de twee broers die hun vader Henricus Balduinus opgevolgd hadden in het hoedenmakersmetier en tevens de rijkste – en soms machtigste – inwoner van Mechelen. Zijn tweede echtgenote Isabelle Caroline De Drijver was toch al overleden op 11/11/1810 en hij stond ook bekend als iemand die er amoureuze escapades op nahield. Zijn zeven jaar jongere broer Hendrik (D 15/09/1756 – † onvindbaar) had in 1814-'15 een jaarinkomen dat slechts 15% van dat van zijn broer bedroeg. Zijn echtgenote Elisabeth Marie Van Schaebroeck was ook al op 13/08/1808 overleden.⁴⁸ Zij hadden geen broer wiens voornaam met een “M” begon; de “M. M.” betekent allicht '(mijn)heren'.

   Zijn liefdesrivaal – al overleed diens eerste echtgenote eerst op 19/09/1819, maar ze was een jaar eerder misschien al ziek⁴⁹ – was vermoedelijk de toen ong. 30-jarige (vermoedelijk aantrekkelijker dan de 69-jarige hoedenmaker) advocaat Hyacinth Verhaghen (° Mechelen 20/08/1788 – † Mechelen 06/05/1859), die actief was in de gemeentelijke (als orangist) en vooral de provinciale (als liberaal) politiek; hij zat tien jaar lang de provincieraad voor.⁵⁰ Zijn zoon Philibert (° Mechelen 02/02/1824 – † Mechelen 02/05/1892) was als leider van de Mechelse liberalen hier burgemeester van 1864 tot 1884.⁵¹

   De jongedame was de op 02/04/1798 in Tienen geboren Carolina Jacoba Cartuyvels, die op 07/10/1819 te Lier trouwde met de acht jaar oudere Joannes Baptista Masen (en dus niet “Maes”), belastingambtenaar van de stad Lier.⁵² Als twee honden vechten om een been, ....De jongedame zal tijdens het gebeuren in 1818 dus ongeveer 20 jaar oud geweest zijn, maar ze wou teveel. De ene rijke minnaar was te oud om te hertrouwen, de andere was nog getrouwd; ze heeft het dus uiteindelijk met heel wat minder moeten stellen.

   We transcribeerden de tekst:

liedeken op de wyse van t papiere ventje⁵³

Komt liefhebbers Venus jaegers

luysters hier naer dese fars

en hier ook gij hoorne draegers

hoe men geraekt in ambras

een advocaet vol slimme treken (sic!)

had een jouffrouw geangageert

om haer op randes vous te spreken

waer zij wirden geattrapeert

                  2

vrinden t'was een schoon jouffrouwe

die van eenen ryken heer

deftig wierd onderhouwen

die voor haere lusten teer

en om hun saemen te versetten

als zy wandelde naer den hof

dry klyn schoone cabinette

die hy gemaekt had tot haeren lof

                  3

dezen heer had goede trouwe

en dees jouffrouw vroeg en laet

zelfs hy naempse voor zyn vrouwe

terwylt den slimmen advocaet

met haer een randez vous kwamp geven

maer t'wird haest geadverteert

aen den heer aenstonds aen t'beven

en riep het moet zyn geattrapeert

                  4

den advocaet en dees jouffrouwe

die hadden weer eens vast gesteld

op nieuw een randes vous met trouwe

om kermis te houden met geweld

gerust den hof zyn zy wild het weten

met het drinken van fleske wyn

pain-a la grec⁵⁴ moeste zy eeten

eer dat zy konden werkzaem zyn

                  5

Seffens zag men adverteeren

wie was als spion gesteld

t was Michiel⁵⁵ zonder mankeeren

met eenen baes en veel geweld

den heer is in den hof gekomen

den advocaet tot zyne schand

heeft terstonds de vlugt genomen

en dit al met zyn broeck in d hand

                  6

vrinden dit zyn slegte pratyke

dit voor eenen advocaet

die zoo schandelyk moet wyken

terwylent hy aen t' werken staet

over het schutsel van de veste

klugtelyk met zyn broeck in d' hand

terwylent de jouffrouw bleef in kweste

wierd verjaegt tot zyne schand

                  7

wy raeden die willen mainteneren

hier te leeren voor hun geld

hoe dat zy zonder mankeeren

hoorens draegers met geweld

wy bidden er geen te betrouwen

nog dogters nog getrouw in t fyn

als is t' dat gy ze kond onderhouden

tog allemael maer hoeren⁵⁶ zyn

Hugo Verstrepen

   In een volgend artikel zullen we het hebben over hoe de begijnen het dansen, drinken, feesten, e.d. regelmatig verboden werd en in de zeventiende en achttiende eeuw ook enkele strenge maatregelen genomen werden tegen begijntjes van het Mechels Groot Begijnhof die veel te vrolijk waren en tegen andere “abusen ende misbruyken”. Eerst moeten we echter een etymologisch en semantisch probleempje opklaren, te uitgebreid om in dat artikel mee op te nemen. 't Is ook een beetje een epistemologische vraag: in hoeverre kunnen we dit allemaal te weten komen en is de gevonden uitkomst wel waar en zeker? De gegeven vergelijkingen gaan immers wel heel ver in het verleden terug en slaan op verschillende zaken, die dan anderhalf millennium later met hetzelfde raadselachtige woord werden vertaald. Maar ja, volgens Confucius waren wegen gemaakt voor de reizen, niet voor de bestemmingen. We nemen onze lezers dus aan de hand als reisgezel, doorheen de eeuwen van christelijke ascese. 't Is een lange speurtocht geworden, een van diep graven en voorzichtig afstoffen, op zoek naar slechts één woordje, maar zoals Sint-Hiëronymus schreef: “Non sunt contemnenda quasi parva, sine quibus magna constare non possunt”.⁵⁷

   Na een visitatie van het Groot Begijnhof van Mechelen in opdracht van aartsbisschop Andreas Creusen⁵⁸ door de kanunniken Michael Van de Perre (domdeken) en Laurentius Neesen (president van het Seminarie) op 30/07/1660 (“om U. E. ider int besonder te overhooren ende te examineren ten eynde dat alle abusen ende misbruyken allenghskens ingebroken als oock alle andere werelijcke actien, niet stightbaer wesende voor Beggijntiens, souden worden uutgeroedt⁵⁹ ende achtergelaten, ende ter contrarie eenighe bequaeme middelen souden worden gevonden dienende tot meederen⁶⁰ voortganck in u geestelijc leven”) volgde de ordonnantie van de aartsbisschop voor het Hof, gegeven te Mechelen op 20/12/1660. Hierin staat o.a. te lezen: “18. Alsoo de dronckenschap is een sonde seer scandaleus ende t samen perykeleus voor vrouwpersoonen, namentlijck draegende het geestelijck habijt; soo ordonneren wij bij desen dat soo wanneer imant hier in scandael sal geven voordaen, dese voor de eerste reyse te doen insitten ten tijde van een maent: op de selve pene verbiedende alle lichtveerdige liedekens ende dansmerten als wesende seer scadelijck aende suyverhyt, ende recommanderen aen alle beggijntiens haer geschicktelijck te draegen in allen haeren handel, woorden, wercken ende conversatie, opdat den Heere in sijne dochters niet en mach worden gelastert ende geblameert.”⁶¹

   De hamvraag is wat de betekenis van 'dansmarkt' was. Het is een woord dat nooit enig soort van woordenboek gehaald heeft, al komen we de term tegen in moraliserende werkjes van de zeventiende tot de vroege negentiende eeuw. Het zijn die normatieve bronnen die we nodig hebben om deze normerende bron te begrijpen, want hier wordt meer uitgeweid over de noodzaak. Ons de begijntjes voorstellen al dansend op een marktplein achter hun kerk, zou in elk geval wel erg anachronistisch zijn.

   Pater Judocus vander Cruycen, cisterciënzermonnik van de priorij van O.L.-Vrouw-ten-Hove (halverwege de zeventiende eeuw van Waarschoot verhuisd binnen de veilige stadsmuren van Gent), schreef in 1687 een reeks gedichten, geïnspireerd op het boek Spreuken, toegeschreven aan koning Salomo. In een gedicht over het versmaden van de godvrezende door wie de schandelijke weg (het brede pad van wulpsheid en plezier) bewandelt, beschrijft hij hoe degene die de enge weg bewandelt, beschreven door Christus, voor jansenist (te rigoristisch dus) zou uitgemaakt worden: “(…). / Leeft wie nu g'lijck hy moet, en domt hy met de scholen, / Verbloemde simony, haet, woecker, monopolen; / Bestraft hy al dien toy, en al die ydel pracht, / Die dans-merct, dat gevry, en die te lichte dracht: / Men zal hem op sijn broodt: est Iansenista steken; / Oft soomer gheen latijn, maer onse tael hoort spreken: / 'T is: Siet dien hooghen Sin⁶²; en in een fransche sté, Ne parles pas de luy, c'est un petit colét”⁶³. / (...)”.⁶⁴ Mooi moralistisch gepreek in een poëtisch jasje, maar ook hij definieerde natuurlijk niet wat zo'n dans-merct dan wel was. Zijn tijdgenoten moeten het begrip dus goed gekend hebben, maar dat helpt ons niet veel vooruit.

   Etymologisch is het niet zo moeilijk. Volgens Kiliaen kon marckt of merckt natuurlijk marktplein (Mercatus, forum, forum rerum venalium, forum nundinarium, emporium, locus mercatus vel nundinarum. & Nundinae) of verkoop (Emptio) betekenen en zelfs – in een verouderde betekenis dan – 'groter dorp' (Pagus amplior). In samenstellingen betekende het in zijn tijd echter 'menigte' of 'bijeenkomst' (marckt sive merckt in compositione actionem, frequentiam & concursum significat: ut …). Als voorbeelden gaf hij “beusel-merckt, loop-merckt, drinck-merckt, trouw-merckt, brabbbel-merckt, ruchel-merckt, kijf-merckt, &c.”.⁶⁵ Jammer dat onze “dans-merckt” er niet tussen staat, maar het is in elke geval duidelijk dat er hier niets of niemand te koop aangeboden werd, maar dat het “gewoon” gaat om een bijeenkomst waar gedanst werd. “Gewoon” is dan wel direct een onderschatting, in de zin dat er zovele soorten van dansbijeenkomsten verboden werden.

   Tegen dansen in het algemeen verschenen verschillende traktaten, toen zowel de (protestantse) reformatie als de katholieke reformatie nog in de kinderschoenen stonden, maar de boekdrukkunst – na de tijd van de postincunabelen – in een aantal drukkerscentra tot bloei begon te komen. Halverwege de vijftiende eeuw waren er in Italië geleerde verhandelingen geschreven over de regels en technieken van het dansen, maar dat behoorde bij de cultuur van het Quattrocento.⁶⁶ Ondanks de strenge veroordelingen uit de eerste eeuwen van het christendom, werd dansen in de middeleeuwen geïntegreerd in de christelijke devotie, maar de heksenvervolgingen vanaf de veertiende eeuw en daarna de hervormingen gingen het dansen opnieuw kritisch beoordelen en als afgoderij beschouwen.⁶⁷ Wat in de Renaissance nog wenselijk was, werd een eeuw later bij de hervormers aanzien als een door de duivel geïnspireerd kwaad, al zouden dansscholen toch nog getolereerd worden.

   We vinden dit in een calvinistisch werkje van Lambert Daneau, een gereformeerd theoloog die professor was aan de protestantse universiteit van Orthez in Béarn en verschillende moralistische traktaten schreef tegen tovenaars, spelen en het dansen.⁶⁸ De eerste editie van zijn Traité des danses verscheen reeds in 1564, een tweede in 1579 en nog een derde in 1589.⁶⁹ Hij veroordeelde de dansen met een tiental argumenten, beginnend met de bewering dat “les danses ont toujours esté effects, suites et dépendances de très grands vices, comme d'idolâtrie, d'yvrognerie, de paillardise, entre personnes qui avaient rejetté les liens de la droite connaissance et crainte de Dieu, pour s'esgayer en insolences et dissolutions avec toute licence”.⁷⁰ In 't lang en in 't breed – en met wat verwijzingen naar de Bijbel en de Kerkvaders in de marge – vinden we in dit werk beschreven wat er allemaal zo slecht zou zijn aan dansen, met in elk hoofdstuk een ander argument of antwoord uitgewerkt. We kunnen onze lezers de lectuur ten zeerste aanbevelen, al was het maar om te zien hoe het ascetisme doorheen de (christelijke) eeuwen constant in tweegevecht geweest is met onze wellustige, biologische natuur en hoe het eisen of hebben van de overhand onderhevig geweest is aan een golfbeweging.

   Heel vergelijkbaar is het hoofdstuk uit het boek van Jan (Jean) Taffin, een Waals gereformeerd predikant, die naar 't Noorden gevlucht was.⁷¹ Hij was van 1573 tot 1583 hofprediker van Willem van Oranje (maar met principiële bezwaren tegen aspecten van de hoofse levensstijl als dans en toneel) en schreef twee veel gelezen stichtelijke boeken (Van de merck-teeckenen der kinderen Gods en Boetveerdicheyt des levens⁷²), die beide talloze herdrukken beleefden. Taffin was een bestrijder van het anabaptisme en wordt beschouwd als een voorloper van de stroming van de Nadere Reformatie, die een strikte levenswandel voorstond. Dit boek geeft een overzicht van de christelijke levensstijl zoals die Taffin voor ogen stond (een innerlijke beleving van de leer, een strenge levenswandel en een streven naar heiliging van het openbare leven). Hierin staat een precieze levensstijl beschreven, die ook bij de puriteinen ingang vond, gezien de Engelse vertaling⁷³ van het boek. Beide geschriften hebben een piëtistisch karakter⁷⁴, waarbij het eerste zich vnl. bezighoudt met de innerlijke zijde van het geloofsleven, terwijl het tweede zich op de externe kant hiervan richt.⁷⁵ In hoofdstuk 18 had hij het over de dansen, beginnend met een klacht over het schandelijk gebruik in zijn tijd: Cap. XVIII. / Van de Danssen . / Wy sullen noch hier by voegen tweederley vleeschelijcke lusten, te weten, den Dans ende het Tuysschen. Ende sullen van de Dansschen beghinnen, als van de gene die dickwils oorsaecke gheven tot de hoererye, waer van wy ghesproken hebben. Ende gelijckt niet betaemelijck is allerhande vermaeckinghen ende ghenuchten te verworpen: also en ist geensins redelijck de Danssen voor te staen, de welcke huydens-daechs onder den Christenen ghepleegt worden tot onser grooter schande: Te weten, wanneer Mannen ende Vrouwen, jonghe ghesellen ende jonghe dochters t'samen ghemengt, met vele lichtveerdicheden, danssen, ydelheden, teeckenen ende manieren van doen, die nae de onkuyscheyt aerden, het sy dan dat het selve gheschiede nae 't gheluydt der speel-Instrumenten, ofte nae het gesanck der liedekens, die gemeynelijck weynich eerbaer zijn ende dienende als voor solfferstecken tot den hoererye, alleenelijck om ghenuchte te nemen ende te gheven. (...)”.⁷⁶ Belangrijk is hoe hij een eind verder verwijst naar enkele concilies.⁷⁷ Zo verwijst hij naar het Concilie van Laodicea in 364⁷⁸, waar besloten werd dat de christenen op bruiloften niet hoorden te huppelen en dansen, hen slechts toelatend hun middag- en avondmaal te nemen in alle kuisheid.⁷⁹ Dit werd bevestigd door het zesde algemene (= oecumenische) Concilie van Constantinopel (680-681). Op het zogezegd “Concilium van Agaten, gehouden ontrent int Jaer 430. Cap. 39.” (eigenlijk in 506!)⁸⁰ zijn ook in caput 39⁸¹ de sprongen en dansen, met amoureuze en lichtvaardige liedjes vermengd, verboden geweest aan christenen. Het Concilie van Ilerda⁸² in 515 verbood alle woeste dansen en gezangen op christelijke bruiloften. Ook “onlangs” had de afgevaardigde van Frankrijk op de vergadering van de Staten in Orleans⁸³ gevraagd om de openbare dansen weg te nemen, die daar 'hedendaags' nog gehouden werden.⁸⁴ Hij gaf uiteindelijk zelf toe een groot deel van zijn verhaal uit het traktaat tegen het dansen van 1579 overgenomen te hebben.⁸⁵ Het werd herhaald in latere traktaten, zoals bijv. (weer met foutieve verwijzing⁸⁶) The Dancing Question in 1879: “The councils of the early Church frequently condemned the practice. The fifty-third Canon of the Synod of Laodicea enacts, “Christians when coming to weddings must not caper or dance; but dine or sup decently as becomes Christian people.”⁸⁷ The same synod forbids clergymen when attending marriages even to witness dancing exhibitions. The Synod of Agatho says (A.D. 450): “Dancing to songs or music of an amatory or loose character are absolutely inhibited to all Christians.” So enacts the council of Illerda, A. D. 515. The eighth universal Council of the church (in Trullo) (A.D. 692) enacts: “We also forbid and expel all public dances of women, as producing much injury and ruin.””⁸⁸

   Ook in Frankrijk werden er twee eeuwen na Daneau nog gelijkaardige werken rond het onderwerp geschreven (zoals de tot in de negentiende eeuw herdrukte Traité contre les Danses et les mauvaises Chansons van de katholieke priester – pastoor van Savigny-sur-Orge in het departement Essonne – F. L. Gauthier), maar die zijn voor ons niet zo belangrijk meer omdat ze per definitie het gezochte Nederlandse woord niet kunnen bevatten.⁸⁹ Voor andere Franse werken verwijzen we dus maar naar de Bibliographie des principaux ouvrages relatifs à l’amour, aux femmes, au mariage⁹⁰ door uitgever Jules Léopold Gay onder een pseudoniem uitgegeven⁹¹, met daarin een paragraaf “Sur les dances, la comédie, les chansons”⁹².

   Zelfs in de twintigste eeuw werd in protestantse kringen gemeend dat het bezoeken van zogenaamde christelijke dansclubs, waar men het dansen geoorloofd en zelfs aangeprezen achtte, moest verboden worden door de ouders (weer met de klassieke verwijzingen naar St.-Augustinus, St.-Paulus, St.-Basilius en de evangelies).⁹³ Dat betekent nog niet dat de praktijk in het strenge protestantse Noorden zo verschillend was van de werkelijkheid in de katholieke Zuidelijke Nederlanden. Mr. de Roever, archivaris van Amsterdam, beschreef eind negentiende eeuw in geuren en kleuren de misbruiken en de feesten daar. De synode van Dordrecht had in 1574 het oppergezag over huwelijkszaken aan de kerk onttrokken en het huwelijk tot een politieke zaak gemaakt, waarna de staten van de verschillende gewesten ordonnanties uitgevaardigd hadden waarbij ook het huwelijksrecht geregeld werd. De gecommitteerde commissarissen vroegen de kerkenraden wel vaak om advies en hielden samen met hen of de predikanten toezicht op het onderhouden der goede zeden, maar de boetestraffen hebben ook daar blijkbaar niet veel verbeterd aan de oude zeden, die niet veel kwaad zagen in een “ongepaste verhouding”.⁹⁴ En hoewel de predikanten de ouders op het hart drukten om toch vooral niet te dansen op bruiloften, “opdat door deze duivelsche zonde de straffen des Heeren niet zouden komen over het jonge paar”, wilde de jeugd over het algemeen het verkeerde ervan niet inzien en praatte ze de oudelui voor dat er hoegenaamd geen kwaad in stak. Na het eten werden dus de tafels opzij gezet en begonnen de speellui met gepaste wijsjes. Men moest alleen tijdig stilte gebieden als er een dominee of ouderling voorbij kwam, want anders kreeg men het te kwaad met de kerkenraad.⁹⁵ Ook in katholieke middens werden in het Noorden van halverwege de negentiende eeuw dansen en bals afgeraden als zijnde slecht voor maagden.⁹⁶ De auteur speelde leentjebuur bij het deuterocanonieke boek “De Wijsheid van Jezus Sirach”, om nog eens te herhalen: “Slechte gezelschappen bederven de goede zeden, en die met pek omgaat wordt daarmede besmet.”⁹⁷ Hij vervolgde: “Dansen, ballen, schouwspelen zijn voor eene maagd gevaarlijk en verderfelijk : in ontuchtige dansen sterft de onschuld; in het wederkeeren wordt zij begraven. De eerste stap tot eene dansplaats is voor het meestendeel de eerste stap tot de verleiding. Ga, o maagd, des avonds nooit alleen uit, vermijd die gezelschappen, bijeenkomsten en zamenspraeken, in dewelke uwe eerbaarheid zich moet schamen, alwaar onzediglik gehandeld wordt.”

   In de eenentwintigste eeuw lijken dit radicale standpunten. Moeder Angélique Arnauld, abdis van Port-Royal, wordt zo geciteerd met een stuk uit een brief waarin ze zingen en dansen giftig, duivels en gek noemt. De auteur (een jezuïet!) stelt dit voor als een houding die representatief zou zijn voor de rigoristische discipline van de jansenisten, vooral in contrast met de scholen der jezuïeten, waar theater, zang en dans belangrijke elementen van het curriculum waren.⁹⁸ De pater onderzocht dit als een radicaal Augustiniaanse filosofie, die de abdissen zouden ontwikkeld hebben gedurende tientallen jaren van vervolging door koning Lodewijk XIV en zijn kerkelijke bondgenoten. Een onderzoek van de kerkvaders, de concilies en latere heiligen toont echter aan dat die een grote variëteit van dansen aangevallen hebben en dat de stellingname van Mère Angélique een redelijke interpretatie van de al lang bestaande katholieke leer was, in de geest van deze veroordelingen en geen echt rigoristische aberratie en vernieuwing met ketterse strekking. Het was wel degelijk een jansenistisch centrum, maar de abdij die zij hervormde (Port-Royal des Champs) had tientallen jaren bekend gestaan voor haar laksheid en de abdis had deze misbruiken persoonlijk meegemaakt, maar nergens in haar bewoordingen verschilde zij van de vaders en doctors der Kerk. We mogen de jansenisten niet anachronistisch gaan beoordelen naar de katholieke praktijken van onze eigen tijd, die veel minder rigoureus is dan toen in 't algemeen.

   Hiermee weten we natuurlijk nog altijd niet wat een dans-merckt was. Het was niet zomaar een synoniem voor een dans-feest, want dat zou gewoon bal betekend hebben.⁹⁹ Bals of Assemblées waren typische stedelijke bijeenkomsten.¹⁰⁰ De H. Carolus Borromeus, aartsbisschop van Milaan en kerkleraar, had eind zestiende eeuw ook al iets tegen bals en spektakels. Op 01/03/1576 had hij, tot groot ongenoegen van de bevolking, een extra carnavalszondag vervangen door een extra vastendag.¹⁰¹ Paus Gregorius XIII deelde nochtans diens rigorisme niet, in het bijzonder wat het naleven van de feestdagen betrof. In augustus 1579 zou de ambiguïteit van de H. Vader onrust zaaien in Milaan: een afgevaardigde van de Senaat aarzelde niet te onthullen dat de paus bals goedkeurde, zolang men maar niet danste tijdens de uren van de Getijden. De paus had immers in april het edict van Borromeus van 7 maart afgekeurd, waarmee deze spektakels op feestdagen verboden had.¹⁰²

   Het valt evenmin onder die andere spektakels: toneelstukken, komedies, maskerades, kluchten en dansen die opgevoerd werden n.a.v. Vastenavond e.a. blijde gelegenheden. Voor het aartsbisdom Mechelen had aartsbisschop de Berghes op 19/11/1679 een decreet uitgevaardigd tegen het houden van feesten met buitenstaanders en het opvoeren van toneelstukken en komedies in de vrouwenkloosters onder zijn jurisdictie (hij schreef dat het aantal van die Maeghden in zijn bisdom uitermate groot was).¹⁰³ Het werd ook opgenomen in de vernieuwing ervan door kapittelvicaris A. Coriache (Brussel 11/01/1714).¹⁰⁴ Bij verkiezingen van nieuwe oversten, jubilea, Koningsfeesten, Vastenavond “oft andere diemen noemt blyde avonden” trachtte men “in te brenghen het spelen van eenige Comedien, farssen¹⁰⁵, oft ande­re dierghelycke respresentatien, hoe sy mochten ghenoemt wesen”, waarbij men mannen en vrouwen van buiten het klooster uitnodigde om te komen kijken en waarvoor men klederen, ook van mannen huurde en ontleende en daarvoor zelfs wilde gebruiken wat aan kerken en heiligenbeelden behoorde. Om sneller te zijn, legden zij daarvoor hun wiel-hooft¹⁰⁶, halsdoeken en zelfs scapulier af en wisten het teveel aan onderkleren zodanig weg te foefelen en hoofd en haar zo op te tuigen en hun merkwaardige onderkleren zo te schikken, dat ze schenen te wezen wat ze niet waren en daarmee hun Maeghdelycke Seegbaarheyt¹⁰⁷ en schaamte aflegden, hun evennaasten schandaliseerden, de H. Geest uitsloten die in hun hart behoorde te wonen en integendeel daar plaats in maakten voor de geest van irregulariteyt¹⁰⁸ en van de woeste wereld. Dus verbood hij voorstellingen van die komedies, hoe devoot ook, of het spelen van kluchten of iets wat er op leek, door de religieuzen zelf of hun tafelieren¹⁰⁹ of schoolkinderen, binnen of buiten wonende, voor welke reden dan ook, ook niet op verzoek van de ouders. Tevens verbood hij alle wereldse mode en curiositeyt¹¹⁰ in de boven- en onderkleren der religieuzen. Aartsbisschop de Franckenberg herhaalde het verbod op die opvoeringen, maskeraden en dansen in zijn Vastenbrief van 30/01/1772, verwijzend naar 't gelijkaardig verbod dat de Berghes op 12/01/1684 nog eens herhaald had.¹¹¹ Ook de Stadsmagistraat vaardigde eind zeventiende en in de loop van de achttiende eeuw meerdere verboden uit tegen maskeraden op Vastenavond.¹¹² De Franckenberg had tussen 1750 en '57 trouwens al elk jaar zijn beklag gedaan bij de keizerin omdat ze de beslissingsbevoegdheid inzake toneelopvoeringen en bals onttrokken had aan de aartsbisschoppen (als profane zaken; de Staat bleek alleen nog te willen optreden als de wereldlijke orde in gevaar werd geacht), maar kreeg telkens nul op het rekest; de gevolmachtigd minister had toneelopvoeringen toegestaan tijdens de vasten.¹¹³

   Een dans-schole was het ook zeker niet. Aartsbisschop Hovius had al in zijn decreet van 09/09/1598 verboden om op zon- en feest­dagen “te openen eenighe dansscholen, oft daer te gaen dansen al eer de Vesperen ende Compleeten inde hooftkercke ghedaen zyn” (ook schermers scholen trouwens).¹¹⁴ Jaren later, maar nog tijdens zijn episcopaat, tonen concrete voorbeelden aan hoe het vicariaat verbood om dansscholen te openen tijdens de mis op zon- en feestdagen en tijdens processies. Een apostille uit 1613 “ad libellum lusorum huius civitatis” (waarschijnlijk Mechelen) besloot: “Men consenteert de supleanten dat zijlieden voirtaen sullen dans schoolen houden sonnedaechs ende op heylige daegen voir noen naer de completen van hoochkercke. Ende dat op pene van drije guldens voir den geenen dye danst offte speelt voir den elffven offt naer den eenen offte voir het eynde van completen. Ende zes guldens voir den meester. Wuytgenomen nochtans de vier hoochtijden van het jaer onse L. Vrouwe hemelvaart ende H. Sacraments dach, op welcke daegen egheensins sal geoirlofft zijn te speelen offte te dansen.”¹¹⁵ Een “libellum lusorum” kunnen we vertalen als een 'verzoekschrift van de spelen'. Lusus werd dus gebruikt als variant van ludus. Zo vertaalde Kiliaen dans-schole: “Ludus saltatorius”.¹¹⁶ Ludus betekende zowel 'school' als 'spel, sport, publiek spektakel, podium-spel, afleiding, tijdverdrijf, plezier'.¹¹⁷ Dans vertaalde Kiliaen met “saltatio, tripudium, chorea”.¹¹⁸ We mogen school dus niet letterlijk nemen in de hedendaagse betekenis, in een schole kon men ook iets leren of zich ergens in bekwamen, zonder echt op regelmatige wijze les te volgen: een 'dansschool' was een 'dansspel'. We komen zo dadelijk terug op wat nu eigenlijk de bedoeling daarvan was. Enkele jaren later besloot het vicariaat: “13 Julij 1616 / Ad libellum Magistri Michaelis de haze. Men vergheeft den suppleant het delict hier vermelt mits dat hij sal betalen de kosten ten saecke vande proceduren in desen gheresen ende voortaen hem wachten dants scholen te openen nijet alleen ten tijde vande hoochmisse maer oick vande processien.”¹¹⁹ Of dit over Mechelen gaat is niet zeker (we konden hem niet identificeren), maar wel interessant is dat we de verzoeker hier betiteld zien als Magister.

   In die periode werd er nogal losjes omgesprongen met termen als Heer en Meester, zonder dat het wettelijke titels waren. Het was eerder een eerbetoon aan iemands positie of beroep, zodat we hiermee nog niet weten waar en door wie die dansscholen nu geopend werden. Om overspel (en voorhuwelijkse seks) te voorkomen, waren er diverse plaatsen van onkuisheid die volgens de moralisten moesten worden gemeden. Dit waren meestal de plekken die geassocieerd werden met zintuiglijke waarnemingen die tot onkuis gedrag aanzetten, zoals het overdadig nuttigen van spijs en drank in herbergen en brandewijnkoten of het dansen en zingen tot in de vroege uurtjes. Meerdere auteurs spraken zich in deze context dan ook vermanend uit over dergelijke gevaarlijke ontspanning.¹²⁰ O.a. kan. Petrus Massemin¹²¹ sprak zich uit over de plekken van onkuisheid die men uit de weg moest gaan. Hij was van oordeel dat al deze plekken samen een vlek op het christelijk geloof waren en schreef: “het is daer dat de huwelyken besmet en onteert worden : het is daer dat de goederen verquist worden, en dat gesmeed word den ondergang van menigvuldige huisgezinnen” en “want worden de overspelen door zulkdanige huizen belet, als men zoo veel getrouwde persoonen aldaer ziet verkeeren, als men weet dat'er overspelen zonder einde bedreven worden?”¹²² Hij vermeldde in het bijzonder de dansscholen: “Wat eene schande is het dan voor den naem van Christenen, ja voor Christus zelve, als'er in het midden van het Christendom plaetzen, en dikwils niet weinige gevonden worden, die met opzet geschikt zyn, om de werken van onzuiverheid te bedryven. / Gy zult misschien vragen, welk die plaet-zyn (sic!) ? Hier onder verstaen ik, ten eersten, alle de dansscholen, al waer de jonkheid den eersten dop of de eerste verwe van de verdorventheid krygt : wat wonder ? In zulke plaetzen komen byeen allen slag van jongmans en dogters, en zekerlyk onder hun ontbreken geene, die alreede bedorven zyn: men maekt aldaer kennisse met malkander, tusschen het danssen, de onzuivere ogen vliegen op malkander, de onzuivere begeerten worden ontsteken, na den dans men gaet te zamen na eene bezondere plaetze, op voorwendzel van eenige verversschinge te nemen, of om een woordeken te spreken, het welk den eersten trap is tot de onkuisheid. / Het is de reden waerom de HH. Vaders, en alle andere godvrugtige persoonen in alle tyden zoo deftiglyk hebben uitgevallen tegen de dansscholen; zy hebben die aengezien als novitiehuizen van de bordeelen, alwaerzoo menigvuldige zielen verlooren gaen, voor de welke het onbevlekt Lam Godts zyn dierbaer Bloed gestort heeft en gestorven is. Wie zoude dit beletten? Den weerd, weerdinne, knegten en maerten, speelmans en kinderen, leven zelve allegader in eenen verdoemelyken staet, zy zyn niet eenen rotten mispel weerd. Het zelve moet ook met proportie gezeid worden van verscheide kaffé-huizen en brandewyn-koten, die heele nagten openstaen, voor de nagtloopers en loopigen. Ah! hoe wel zoude dit over-een-komen met de waekzaemheid, en de godtvrugtigheid van onze voorouders, waer't dat zulke huizen tydelyk 's avonds gesloten worden, gelyk de wetten zoo uitdruckelyk gebieden. Diergelyke plaetzen zyn ook vele herbergen, alwaer men zoude zeggen dat den weerd en de weerdinne nog al eenigzins schynen godvreezende te zyn, en die, niet tegenstaende, geen werk maken, geen zwaerigheid vinden, om eene kamer te geven aen twee ongelyke persoonen, die zy wel weten niet zeer pluis te zyn. (…) Gy zult zeggen: wat weerd of weerdinne is'er in staet, om te doen het gene gy zegt? Maer ik antwoorde u, dat die daer toe in staet zyn, die Godt beminnen, die de zaligheid van hunne ziele ter herte nemen. Ik wil u hier wel myne regte meeninge zeggen; ik ben den eersten niet die het zegge: alle die een brandewyn-kotjen houden, alle die hunne caffé-huizen openstellen op de wyze, die ik gezeid hebbe, die dansscholen opregten, en den meerderendeel der weerden zouden, zoo zy zeggen, geern zalig worden: (…).”¹²³

   I. Van Hooydonck kon ook niet achterhalen wat Massemin bedoelde met de term dansscholen en vermoedde dat dit ontmoetingsplaatsen waren waar ook werd gedanst, zoals herbergen.¹²⁴ Het voormelde delict van een magister in 1616 geeft ons echter de sleutel: het gaat om muzikanten die officieel zo'n schooltje openden. Zo richtten de Mechelse muzikanten Nicolaes Cocquil en Hans alias de Regard op 09/05/1583 (tijdens de Protestantse Republiek hier dus) een dansschool op, om de choreografische kunst te onderwijzen aan de lokale jeugd. De inhoud van het contract van hun vereniging is onbekend omdat net deze periode ontbreekt in de minuten van die notaris, maar het bestaan ervan en de stichtingsdatum blijkt uit de akte van opheffing ervan voor notaris P. De Munter op 31/05/1588. Die akte zegt ook dat het doel was de Mechelse jeugd te initiëren in de dans; de jonge dansers hoopten op huwelijksgeluk, want de inkomsten die nog aan de vereniging zouden komen door een nog komend huwelijk van een van hun leerlingen, moesten verdeeld worden (“Behalven dat zylieden noch gelijckelijck trecken ende genieten zullen de proffijten dyer commen zullen van de jongeren die tot hun desen dage toe aen hun oft een van hun besteedt hebben te dansen als die tot houwelijcke state comen zullen (...)”).¹²⁵ Mogen we ze dan vergelijken met de dancings uit onze eigen tijd (speciale grote stads- of baancafés met een orkestje en een dansvloer op de avonden in het weekend en wier hoogtepunt in de jaren 70 voorbij was) en later de jeugdversies van de TD, met een disc jockey?¹²⁶ Dat is wat ver gezocht, veel te ver… We moeten het eerder vergelijken met de voormelde Italiaanse danslessen uit het Quattrocento. Waar tussen 1537 en 1544 in Mechelen stadsordonnanties herhaald werden om geen dansen te organiseren tenzij bij bruiloften¹²⁷, werden deze blijkbaar meer gecontroleerde lessen om formele dansen aan te leren – en allicht voor een wat hogere klasse bestemd, waarvan de jongeren een goed huwelijk moesten zien af te sluiten – wél getolereerd, zowel door protestanten als door katholieken. Het voorbeeld uit 1583 dat G. Van Doorslaer ontdekte was immers niet uniek. Vele jaren later heeft F. Van der Jeught nog vijf van dergelijke contracten tussen (stads)speellieden in Mechelen ontdekt: eerst eentje uit 1615 (voor “jongers)” en twee uit 1618¹²⁸, daarna een uit 1604 dat stadsspeellieden, die op luit en citer speelden, afgesloten hadden voor het openhouden van een dansschool voor “gasten of gesellen”¹²⁹ en uiteindelijk nog een uit 1601 tussen twee speelmannen voor het houden van een dansschool, waarvoor zij een “camer” (een danszaal) huurden waar de danslessen voor de “gesellen of scholieren” gehouden werden op zon- en heiligdagen e.a. dagen als het paste¹³⁰.

   Er is nog zo'n categorie van merkwaardige woorden, dikwijls in één adem genoemd, die op te schuwen bijeenkomsten sloegen, nl. labaijen, spinningen en kwansels. We weten echter wat deze betekenen. In 1800 schreef zogezegd een pastoor een brief aan een bevriende pastoor (eigenlijk een boek van 72 pp.), met een theologische uiteenzetting over de gevaren van dans- en braspartijen en toneelspelen in de zestiende-achttiende eeuw, steunend op de schriftuur, de Vaders en de beslissingen van de Belgische bisschoppen, die tot dan toe zonder gevolg gebleven waren. Komedies, labaijen en dansen van allerlei aard moesten ten alle tijde vermeden worden.¹³¹ Al die vergaderingen verschilden van naam naargelang de plaats, maar werden als even gevaarlijk voor de zuiverheid der zeden beschouwd. T. Kuypers verhaalde dit in zijn biografie van G. Verhoeven, pastoor te Veldhoven: “Pastoor Verhoeven was ervan overtuigd te handelen naar de richtlijnen van Antonius van Alphen, gegeven in zijn vastenbrief van 30 jan. 1822 (Archief Parochie). Hierin schreef de vikaris dat er verschillende middelen waren om "onnozele zielen" te verleiden. / "Wij bedoelen nu maar bijzonderlijk die bijeenkomsten der Jonkheid van beide de geslachten, in steden en op het platte land, bij dagen, bij avonden en bij nachten: vergaderingen, die onder Jongelingen en Jongedochters, bij onderling gesprek of verzoek worden aangelegt, of immers in herbergen of plaatsen gehouden worden, waar een ieder naar verkiezing vrijen toegang heeft, om aan Heidensche vermaken van drinken, dansen en andere onzedige of gevaarlijke geneugten deel te nemen: vergaderingen, welke naar de verschillendheid der plaatsen met verschillen­de namen worden aangeduid: van Spinningen, Vastenavond huizen, Kwansels, Labaijen, Gaansdagen, Comediën, Ballen, Danspartijen, of diergelijke ...In den naam konnen deze vergaderingen verschillen, maar wat de zaak betreft, en het gevaar voor de zuiverheid der zeden, daar in komen zij alle overeen."”.¹³² Halverwege de achttiende eeuw stelde de Antwerpse kanunnik P. Verheyen in zijn commentaar op de Mechelse catechismus dat aan de christenen moest onderwezen worden dat men ten eerste het lichaam moest onthouden van overdaad/gulzigheid in eten en drinken als mogelijke remedie tegen de onkuisheid en als tweede remedie stelde de catechismus volgens hem dat men het gezelschap van ongelijke personen^132bis moest schuwen, zowel getrouwde als ongetrouwde, waarbij hij “labaeyen, kwanselbieren, spinningen &c.” opsomde als voorbeelden van zo'n “gezelschappen, de welke van geestelyke en wereldlyke Overheyd dikwils verboden zyn, en dit op dood-zonde, en ook geld-boete”.¹³³ De Leuvense minderbroeder en moraaltheoloog Joseph Pauwels beschreef en bestreed in een traktaat uit 1749 deze praktijken, samenkomsten van jongmannen en jonge dochters in herbergen en andere plaatsen, gekend onder zovele namen: Vasten-avont-gelaegen, Spinningen, Huyl-beiren, Quansel-bier, Splytingen, Swingelingen, Achter 't lyst, Dansscholen.¹³⁴ Onder kwanselbier werd het afdwingen van trouwbier of geld verstaan (ook wel donsgeld, balgeld of schatgeld genoemd^134bis), bier dat de jonkheid opeiste wanneer één van hen huwde en dat door hen werd opgedronken in een gezamenlijk gelag. Onder spinningen werden de samenkomsten van jonge dochters en gehuwde vrouwen begrepen en dit in particuliere huizen in de vooravond, om samen winterse werkzaamheden te verrichten, zoals het spinnen van wol. Het waren dus leerscholen voor meisjes om huiselijke werkzaamheden te leren, maar op het einde van deze avonden kwamen kwamen de jonge mannen naar de spinningen toe om er de verhalen en de liederen te aanhoren en daarna de jongedochters naar huis te brengen. Tijdens de bezoektijd dansten en zongen de jonge mannen en vrouwen en gingen zij intiem met elkaar om. Ook de labbaeyen kunnen we in deze context plaatsten, want die omschreef hij als samenkomsten van de ongehuwde plattelandsjeugd in de herbergen e.a. plaatsen en dat nog wel tijdens de kerkdiensten, om te drinken en dansen en dat met ongeoorloofde aanrakingen en dartelheden.¹³⁵ De etymologische betekenis van labaye is onzeker, maar N. Heinertz deed toch een loffelijke poging door zowel naar 'feestmaal, drinkgelag' te verwijzen als naar “braspenninc”.¹³⁶ Eerder had J. F. Willems al diverse verklaringen voorgesteld, geen van alle erg overtuigend.¹³⁷ F. Van der Jeught verwees¹³⁸ ook naar enkele bisschoppelijke decreten, maar vooral naar een Nederlandse studie, waarin de auteurs een verbastering van de Abbayes de Jeunesses – jongerengezelschappen in Frankrijk, waarvan de benaming op de bijeenkomsten zelf zou zijn overgegaan – als verklaring voorstelden.¹³⁹

   In het fonds Vicariaat op het Aartsbisschoppelijk Archief berusten nog vele (merendeels achttiende-eeuwse) bronnen over die verboden ontspanning.¹⁴⁰ Wijlen archivaris C. Van de Wiel schreef een kort, samenvattend artikel over het hele hoofdstuk (e.a. bronnen op het AAM).¹⁴¹ Hij besprak hierin enkele decreten tegen misbruiken bij zowel actieve als contemplatieve vrouwelijke kloostergemeenschappen, maar geen begijnhoven. Niet alleen de aartsbisschoppen vaardigden er decreten tegen uit, ook kapittelvicaris sede vacante A. I. de Coriache vond het belangrijk genoeg om in 1712 (gegeven te Mechelen, 24/11/1712) zelf een zendbrief te laten drukken (bij Joseph t'Serstevens in Brussel).¹⁴² Dit was specifiek voor het platteland (waar we die labayen aantroffen), maar ter vergelijking kunnen we samenvatten dat hij “de verfoyelijcke abusen, ende buytensporigheden, die in sommige Dorpen onder desen Aerts-Bisdomme op pretext van toekomende Houwelyck, menichvuldigh worden begaen tusschen de onbedachte Jonckheyt” die mekaar overdag, 's avonds en 's nachts knuffelden, omhelsden en andere “ongeschicktheden” begingen (ondanks zijn herderlijke zendbrieven en vaderlijke vermaningen van kort tevoren), strijdig met de eerbaarheid, veroordeelde, de pastoors bevelend deze zendbrief drie opeenvolgende zondagen op de preekstoel te verkondigen “ende de menschen iverlijck aen te wackeren, van hunne quaede wulpsche manieren te verbeteren, ende te leven als het goede en deugdelijcke Christenen betaemt in alle eerbaerbeyt, ende vreese des Heeren”.

   W. Lefebvre vergeleek een aantal aartsbisschoppelijke omzendbrieven en koninklijke verboden (en de verhouding Kerk-Staat) omtrent de zedelijke tucht, ook met de toestand in de Verenigde Provinciën, waar men met dezelfde problemen kampte. Men kende een strakkere kerkelijke tucht in het calvinistische Noorden, maar de volkscultuur bleef ook na de scheiding opmerkelijke overeenkomsten behouden en de kerkenraad diende meer zonden inzake levenstucht dan inzake leertucht te bestraffen.¹⁴³ In de Zuidelijke Nederlanden was in de eerste helft van de zestiende eeuw de kerkelijke tucht haast onbestaande, maar in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw kreeg de kerk meer en meer greep op het zedelijke gedrag van haar onderdanen: de omgekeerde beweging zien we in de Verenigde Provinciën: men vertrekt met een vrij strakke tucht, die in de zeventiende en achttiende eeuw evolueerde naar een veel lossere morele ordehandhaving. De Kerk moest haar greep op volk en clerus verstevigen om te vermijden nog meer (na de Reformatie) gelovigen kwijt te spelen, ze ondervond materiële schade aan haar kerken en de volksontspanning ontaardde regelmatig.¹⁴⁴ Daarnaast was de Kerk ook bezorgd om het zielenheil en de financiële toestand van het volk en allerlei sociale problemen.¹⁴⁵ De verboden kwamen echter dikwijls in botsing met de noden van het volk (nood aan openbaar leven, hun kruik bier gaan vullen en de economische onmogelijkheid om op zon- en feestdagen te rusten).¹⁴⁶

   Vermelden we nog dat ook H. Storme een paragraaf schreef over de Labbayen en een over Kermis en andere feestelijkheden¹⁴⁷ en dat – meer specifiek voor Mechelen dan – M. Kocken vooral de stedelijke ordonnanties (tegen het simme jagen, vloeken en godslasteren, verstoren van de zondagsrust, ongeregeldheden bij bruiloftsfeesten, e.d.) onderzocht in het hoofdstuk De katholieke moraal en het dagelijkse leven van zijn licentiaatsverhandeling.¹⁴⁸

   Dat was het dus allemaal niet, maar wat een dans-merckt dan wel was, kunnen we proberen te achterhalen door de verwijzingen te volgen van auteurs die beweren dat de kerkvaders en concilies zich daar tegen uitgesproken hebben.

   Een werkje dat in de titel al niet duidelijker kon zijn, was de Spieghel der Jongheydt teghen de Dans-merckten, (…), uitgegeven in 1685 of '86 en nog herdrukt in 1801.¹⁴⁹ Met vele verwijzingen naar het Oud en het Nieuw Testament, zouden we hieruit kunnen opmaken dat het verbod sloeg op dansen of onfatsoenlijk gekronkel van mannen en vrouwen op een podium. De verwijzingen uit dit inhoudelijk zeer slordig werkje (en de herdruk is nog slordiger gezet, door iemand die duidelijk geen Latijn kende) moeten grondig gecontroleerd worden, niet alleen de bron(verwijzing), maar ook wat die originele tekst zegt. Vrouw en man vingen elkaars ziel en, schreef de anonieme auteur, “' t En is gheen wonder dat zulcks dickwils geschiet in dans merckten, Assembléen &c. (...)”.¹⁵⁰ In zijn “VIII. KAPITTEL / Het ghevoelen van de HH. Vaders nopende de Dans-merckten, Ballen, Assembléen, &c.”¹⁵¹ wordt met name naar drie kerkvaders verwezen. Een eerste besprak hij in “IX. Capittel / Tertullinanus (...)”¹⁵², met de woorden “Ende wederom leert hy, dat Bachus ende Venus van de Heydenen zyn verkosen gheweest als de Goden ende Patroonen van de dans-merckten, ende dat alle de gesten, dat keeren en wenden van het lichaem, altemael sacrificien zyn, die aen Venus ende Bachus op-gheoffert worden. Ende wederom, dat de plaetsen van die vergaederingen, assembléen ende dans-merckten, het Arsenael zyn ende het Magazyn van alle onsuyverheydt ende ontuchtigheydt.”¹⁵³ Dit komt uit diens stellingname tegen de schouwspelen (Tertullianus, De spectaculis), vooral het tiende hoofdstuk, waarin hij waarschuwt voor de “ludos scaenicos”. We geven even de volledige tekst: “X. [1] transeamus ad scaeni­cas res, quarum et originem communem et titulos pares secundum ipsam ab initio ludorum appellationem et administrationem coniunctam cum re equestri iam ostendimus. [2] apparatus etiam ex ea parte consortes, qua ad scaenam a templis et aris et illa infelicitate turis et sanguinis inter tibias et tubas itur duobus inquinatissimis arbitris funerum et sacrorum, dissignatore et haruspice. [3] ita cum de originibus ludorum ad circenses transiimus, inde nunc ad scaenicos ludos dirigemus a loci vitio. theatrum proprie sacrarium Veneris est. hoc denique modo id genus operis in saeculo evasit. [4] nam saepe censores nascentia cum maxime theatra destruebant moribus consulentes, quorum scilicet periculum ingens de lascivia providebant, ut iam hinc ethnicis in testimonium cedat sententia ipsorum nobiscum faciens et nobis in exaggerationem disciplinae etiam humana praerogativa. [5] itaque Pompeius Magnus solo theatro suo minor cum illam arcem omnium turpitudinum extruxisset, veritus quandoque memoriae suae censoriam animadversionem Veneris aedem superposuit et ad dedicationem edicto populum vocans non theatrum, sed Veneris templum nuncupavit, cui subiecimus, inquit, gradus spectaculorum. [6] ita damnatum et damnandum opus templi titulo praetexuit et disciplinam superstitione delusit. sed Veneri et Libero convenit. duo ista daemonia conspirata et coniurata inter se sunt ebrietatis et libidinis. [7] itaque theatrum Veneris Liberi quoque domus est. nam et alios ludos scaenicos Liberalia proprie vocabant, praeterquam Libero devotos, quae sunt Dionysia penes Graecos, etiam a Libero institutos. [8] et est plane in artibus quoque scaenicis Liberi et Veneris patrocinium. quae privata et propria sunt scaenae, de gestu et corporis flexu mollitiam Veneri et Libero immolant, illi per sexum, illi per luxum dissolutis. [9] quae vero voce et modis et organis et litteris transiguntur, Apollines et Musas et Minervas et Mercurios mancipes habent. / Oderis, Christiane, quorum auctores non potes non odisse.”¹⁵⁴ Hij beweerde dus de theatervoorstellingen een gemeenschappelijke oorsprong hadden met het circus – ook de naam ludi (spelen) dragend – en de scènes van tempels en altaren, vooral waarschuwend tegen Venus en Bacchus, twee kwade geesten die een gezworen alliantie met mekaar hebben, als patroons van dronkenschap en lust.¹⁵⁵ Uiteraard heeft dit weinig te maken met wat er in de zeventiende en achttiende eeuw gebeurde; we moeten dit natuurlijk vanuit zijn tijd bekijken. Volgens K. Gift wordt dit vroege geschrift van Tertullianus – een bewijs voor zijn praktische theologie, waarin hij de christenen waarschuwt om de Romeinse theaters te vermijden – gelet op de inhoud door velen geplaatst in zijn montanistische geschriften (de profetische, extatische en rigoristische groepering waarnaar hij overgestapt was en die zeer eschatologisch was), ook al wil men het enkele jaren vóór zijn aanvaarde vervoeging van de montanisten in 202 date­ren.¹⁵⁶ Tertullianus spoorde de christenen aan om niet toe te geven aan de verleidingen van de wereld, waarbij de pleziertjes van de openbare shows tot de zonden daarvan behoorden. Men moest in, maar niet van de wereld zijn en zijn argumentatie leest als een modern fundamentalistisch traktaat tegen dansen e.a. frivoliteiten. Hij riep op tot een heilig leven, in navolging van het boek Openbaring. Bijbelse en vroegchristelijke teksten waren al gevestigde precedenten vóór zijn apologie. Als we het jaar 197 mogen aannemen als datering voor dit geschrift en dit dus kunnen rangschikken bij zijn pre-Montanistische, dan is dit een stevig argument tegen de opvatting dat hij – althans in de praktijk van zijn geloofsopvattingen – sterk beïnvloed was door de montanisten.¹⁵⁷

   Als tweede kerkleraar die het zogezegd over dans-merckten zou gehad hebben, haalt de auteur van de Spieghel der Jongheydt de H. Ephrem (de Syriër, 306-373) aan, waarbij we uiteraard opnieuw slechts een voorbeeld van een gebruik uit de Romeinse tijd krijgen. In zijn “Homilia qua docet Christianos à ludicris abstinere debere” ('Preek met dewelke hij leert dat Christenen moeten wegblijven van de spelen') zou die geschreven hebben: “Wy zyn geschapen naer het Beeltd Godts, en laet ons dat Beeldt niet onteeren, maar als soldaten Christi laet ons hem volghen ende dienen; en wilt van daegh niet singen met de Enghelen, ende morghen in de dans-merck­en zyn met de duyvelen; en wilt van daeg die heylighe Lessen Christi niet hooren als eenen lief-hebber van het Woordt Christi, ende morghen besigh zyn met de cither als eenen overtreder ende eenen vyandt Christi; en wilt van daegh uw' sonden niet beweenen, ende morghen tot uw' eyghen verderffenisse huppelen ende springen in de dans merckten.”¹⁵⁸ De Nederlandse protestantse theoloog Gerrit Jansz. Vossius verzorgde een uitgave van diens werken en we vinden hier dit stuk waarin de kerkleraar gezegd had dat christenen zich afzijdig moesten houden van spelen en hun ziel niet kwijtspelen door te dansen op de festivals (Ludicris rebus abstinendum esse Christianis).¹⁵⁹ In het bijzonder lezen we hierin: “Ad imaginem Dei formati sumus, non dedecoremus imaginem ipsi­us Dei: sed tanquam milites Christi, illum sequamur, illi seruiamus. Noli hodie psallere cum Angelis, & crastino die in tripudijs esse cum dæmonibus. Noli hodie sacras lectiones audire, tanquam Christo dilectus auditor; ac cras in perditionem tuam, saltare in choreis.”¹⁶⁰ Dans-merct wordt hier dus gegeven als een vertaling van een groep zangers en dansers in een religieus festival (chorus).

   Als derde en laatste in de Spiegel der Jongheyd komt de H. Basilius¹⁶¹ ter sprake: “Den H. Basilius die gheleeft heeft ontrent dien selven tydt, noemt oock die spelen eene publieke schole van d'onsuyverheydt. (in marge: “Basilius lib. 4 Hex.”¹⁶²) Ende op een ander druckt hy seer fraey uyt allen onnutten ende schandaleusen handel dieder om-gaet in de dans-merckten, met dese woorden : / De mans ende de vrouwen instellende die ghemeyne dans-merckten, ende alsoo hunne ellendighe ziele aen den duyvel over-ghevende, door-steken ende verscheuren malkanderen met schichten van oneerelijcke lusten, sy oeffenen hun selven gelijck kamer-spelders in lachen ende gabberen¹⁶³, in oneerelijcke liedekens, ende in hoerachtighe manieren, alsoo malkanderen verweckende tot oneerelijcke liefde. (in marge: Homil. in ebrietatem & luxum.).”¹⁶⁴ De homilie De aquarum congregatione ('Over de samenkomst van de wateren') waarnaar hij eerst verwees vinden we in de uitgave van J. Garnier en in de aanhef lezen we daar: “Εἰσί τινες πόλεις παντοδαποῖς θεάμασι θαυματοποιῶν ἀπὸ βαθέος ὄρθρου μέχρις ἑσπέρας αὐτῆς ἑστιῶσαι τὰς ὄψεις. Καὶ μέντοι καὶ μελῶν τινων κεκλασμένων καὶ διεφθαρμένων καὶ παντάπασι πολλὴν ἀκολασίαν ταῖς ψυχαῖς ἐντικτόντων ἐπὶ πλεῖστον ἀκούοντες οὐκ ἐμπίμπλανται.” De Latijnse vertaling die hij ons daarvoor verschafte luidde: “Sunt quaedam civitates, quae omnigenis praestigiatorum spectaculis a summo mane ad ipsam usque vesperam oculos pascunt. Et certe quamvis cantilenas quasdam dissolutas corruptasque & omnibus modis multam in animis impuritetem gignentes vel diutissime audiant, nequaquam exfatiantur.” We kunnen dit in onze taal omzetten met deze woorden: 'Er zijn sommige steden waar de inwoners van 's morgens vroeg tot 's avonds hun ogen feesten met allerlei trucs van goochelaars. Ze geraken nooit voldaan van de liederlijke en immorele deuntjes te horen, die op elke wijze grote onzuiverheid in hun zielen verwekken.'¹⁶⁵ Belangrijker is de homilie in ebrietatem & luxum die hij ook aanhaalde. D.i. de veertiende homilie van Basilius: Κατά μεθυόντων, wat men in 't Latijn vertaald heeft als In Ebriosos of in ebrietatem et luxum (in 't Nederlands: 'Tegen de dronkaards' of 'tegen dronkenschap en uitspatting'). Deze teksten werden niet alleen uitgegeven met de Latijnse vertaling naast de originele Griekse tekst, maar dit soort van belangrijke citaten werd ook verzameld en zo uitgegeven (waar nodig vertaald in 't Latijn), zoals F. Pouget, een priester van de Franse oratorencongregatie, deed in catechetische vorm, d.i. als in een gesprek, met vraag en antwoord en als bewijs bijgevoegde citaten (ons stuk hoort bij een paragraaf “De Gulâ” ('Over de gulzigheid').¹⁶⁶ Het is wel nuttig om de originele Griekse tekst te vergelijken met de Latijnse vertaling.¹⁶⁷ In het vierde-eeuwse Koinè luidde de zin volledig: Ἀπὸ τοιούτων κακῶν, ἄνδρες ὁμοῦ καὶ γυναῖκες, κοινοὺς συστησάμενοι χοροὺς, δαίμονι οἰνηρῷ τὰς ψυχὰς παραδόντες, ἀλλήλους ταῖς ἀκίσι τῶν παθῶν ἀντετίτρωσκον. Als vertaling gaf Garnier voor dit begin van de achtste paragraaf: “Per ejusmodi mala, viri simul & mulieres, constitutis choris communibus, animabusque vinoso dæmoni traditis, se mutuo libidinum spiculis consauciarunt.” In 't Latijn werd dus een losse ablatief gebruikt, als grammaticale tegenhanger in die taal van de Griekse constructie, maar daarom is de betekenis nog niet identiek. Chorous is de accusatief meervoud van choros ('dans'); koinous die van koinos ('openbaar' of 'algemeen' of 'gemeen'¹⁶⁸). Het werkwoord is wat anders: συστησάμενοι (sustèsámenoi, maar in de vierde eeuw door het iotacisme uitgesproken als sistisámeni) is de nominatief mannelijk meervoud van het aorist medium deelwoord van συνίστημι ('verenigen, samenbrengen, samenzetten'). Een aorist deelwoord staat voor een actie als een feit i.p.v. een actie die nog bezig is of het resultaat ervan; 't is dus een afgesloten handeling die wordt meegedeeld ('hebben …'). Zo'n medium aorist staat tussen actief en passief en kan vele betekenissen hebben, naargelang de context, maar is in dit geval te vertalen als een medium “van het eigen belang” (wederzijds i.p.v. wederkerend), “ten behoeve van zichzelf” dus. “κοινούϛ συστησάμενοι χορούς” wordt dus best vertaald als: 'voor zichzelf openbare dansen georganiseerd hebbend', toch een belangrijk nuanceverschil (“instellende die ghemeyne dans-merckten” werd er in 1685 van gemaakt).

   Het woord “dans-mercten” komt ook voor in de Christelycke op-voedinge van 1736, waarin de auteur over St.-Ambrosius schrijft: “En sijn oogmerck nemende op de voor-ghemelde Historie van S. Jan Baptiste, soo segt hy : "Daer worden hedendaeghs noch al veel sulcken Bruyloften en dans-mercten gehouden; in de welcke, niet den voorlooper van Cristus, maer de lidtmaeten van Cristus vermoort worden; en dat noch op eene vreeder maniere. Men vraeghter het hooft van S. Jan niet, maer de ziele van die'er tegenwoordig zijn. Want men verweckste tot ontuchtigheyt, en alsoo onttreckt men-se aen Christus." / Hier uyt blyckt geoeg hoe schadelijck aen de ziele der Kinderen zijn de Ballen, dans-mercten, Kermissen, Bruyloften, en andere perijckeleuse geselschappen. / Wat aengaet de Commedien, Musieck-spelen, oft Opera, Koordedansers, &c. den H. Augustins segt aen die dese dingen soecken: (…).”¹⁶⁹ Waar zegt de H. Ambrosius van Milaan dat dan? Dat vinden we in een gelijkaardige tirade tegen het dansen (met vermelding van weer de gebruikelijke bronnen, ook bij Ambrosius etc.), door pastoor J. Chevassu.¹⁷⁰ Hij schreef: “Indien'er in de ballen en dans-vergaederingen niet te vreesen waer, gelyk het de weireld ons wys wilt maeken, zoud den H. Geest ons soo sorgvuldiglyk daer van willen aftrekken? Laet ons dan in dese Behandelingen onderzoeken of dese verlustingen wel soo onnoosel zyn als dat het de weireld ons wilt doen gelooven. / Vraege. Wat is dansen? Is het een sondig werk uyt syn'er natuere? / Antwoorde. Door 't woord dansen verstaet men gemeynlyk opspringen van vreugd, voortgaen, rond draeyen, het lichaem plooyen en bewegen na de dans-maet. (…).”¹⁷¹ Na dit afraden van “ballen en dans-vergaederingen”, geeft hij ons toch enkele verwijzingen¹⁷²: “Den H. Ambrosius segt dat het dansen den gesel is van den wellust en onsuyverheit . Deliciarum comes atque luxuriæ. L. 2 de pœn. C. 6¹⁷³ et L. 4 Ep. 30¹⁷⁴. Hy segt dat men dronk moet zyn of uytsinnig om sich tot dansen te begeven :”¹⁷⁵. Enkele bladzijden verder haalt Chevassu nog wat varianten aan: “Vraege. Onse Ouders, seggen de jonge lieden, gedoogen dat wy tot dese vergaederingen gaen; dus meyne wy hier door geen quaed te doen? / Antwoorde. Uwe Ouders laeten toe dat gy na de dans-spelen, na de ballen, en comedien gaet: wel hoe, sy leyden u in dese doolwegen! sy zyn dan van 't getal van die goddeloose van welke den profeet Job aldus spreekt, C. 21. 11. 13. (…)¹⁷⁶.”¹⁷⁷

   Ambrosius van Milaan (Mediolanensis)¹⁷⁸, schreef meerdere boeken over maagden en maagdelijkheid (De virginibus, 3 boeken; De virginitate, 1 boek; De Institutione virginis, 1 boek; De exhortatio virginitatis, 1 boek; De Lapsu virginis consecrataæ, 1 boek) en over het weduwschap (De viduis,1 boek).¹⁷⁹ We vinden daarin diverse verwittigingen tegen het dansen (tenzij religieus verantwoord).

   In De virginibus, Liber primus, § 1 schreef hij: “12. Dicet aliquis : Sed etiam Elias nullis corporei coitus fuisse permixtus cupiditatibus invenitur. Ideo ergo curru raptus ad cœlum, ideo cum Domino apparet in gloria, ideo Dominici venturus est præcursor adventus (Malac. IV, 3¹⁸⁰). Et Maria tympanum sumens pudore virgineo choros duxit (Exod. XV, 20).¹⁸¹ Sed considerate cujus illa speciem tunc gerebat. Nonne Ecclesiæ, quæ religiosos populi cœtus qui carmina divina concinerent, immaculata viro spiritu copulavit? (...)”.¹⁸² Hij legt hier uit dat iemand zou zeggen dat de profeet Elia de lichamelijke liefde niet omhelsde en daarom in een wagen ten hemel gevoerd werd, verheerlijkt verscheen met God en daarom zal komen als voorbode van de wederkomst van de Heer. En Myriam nam de tamboerijn en leidde de dans met maagdelijke bescheidenheid. Maar we moeten rekening houden met wat ze voorstelde! Was ze niet een soort van Kerk, die als een maagd met onbevlekte ziel de godsdienstige bijeenkomsten van het volk bijwoonde om goddelijke liederen te zingen? Er wordt hier verder nog beweerd dat we dit allemaal figuurlijk moeten zien. Er zijn meerdere verhalen van dansen en musiceren in het Oud Testament, waar je natuurlijk niet naast kan kijken, maar de kerkvaders hebben altijd geprobeerd van dit te minimaliseren, door het voor te stellen als dansen voor God.

   Nog een interessante passage staat in § 25 van Caput V¹⁸³ van het derde boek ervan: “25. Debet igitur bene consciæ mentis esse lætitia, non inconditis comessationibus, non nuptialibus excitata symphoniis; ibi enim intuta verecundia, illecebra suspecta est, ubi comes deliciarum est extrema saltatio. Ab hac virgines Dei procul esse desidero. Nemo enim, ut dixit quidam sæcularium doctor¹⁸⁴, saltat sobrius, nisi insanit. Quod si juxta sapientiam sæcularem, saltationis aut temulentia auctor est, aut amentia; quid divinarum Scripturarum cautum putamus exemplis cum Joannes prænuntius Christi, saltatricis optione jugulatus, exemplo sit plus nocuisse saltationis illecebram, quam sacrilegi furoris amentiam?”.¹⁸⁵ We kunnen dit als volgt vertalen: 'Er zou dan geestelijke vreugde moeten zijn, bewust van wat goed is, niet opgewonden door ongeremde feesten of de concerten bij huwelijken, want de bescheidenheid is daar onbeschermd en verleiding kan verdacht worden daar waar uitbundig dansen begeleider van het vermaak is. Ik verlang dat de maagden van God hier weg van zouden zijn. Want niemand – zoals een wereldlijke leraar zei – danst wanneer hij nuchter is, tenzij hij gek is. Als dan, volgens de wijsheid van de wereld, dronkenschap of krankzinnigheid de oorzaak van dansen is, welk een waarschuwing krijgen we dan uit de voorbeelden vermeld in de H. Schriften, wanneer Johannes, de voorloper van Christus, onthoofd op verzoek van een danseres, een voorbeeld is dat de verleiding van de dans meer kwaad deed dan de gekte van een heiligschennende woede'.

   Nog in § 27 van Caput I van het derde boek van De virginibus had hij eerder geschreven (bij de beschrijving van de dans van Salomé en de onthoofding van Johannes de Doper als beloning): “Quid enim ibi verecundiæ potest esse ubi saltatur, strepitur, concrepatur?”¹⁸⁶, wat we kunnen vertalen als 'Welk een bescheidenheid kan er immers zijn waar er gedanst wordt, lawaai gemaakt en in de handen geklapt'.

   Ook wat direct hierop volgt (de paragrafen 26-31 in hoofdstuk 6¹⁸⁷) is nog belangrijk. We geven slechts § 31 in 't Latijn : “31. Quid dicitis vos, sanctæ feminæ? Videtis quid docere, quid etiam dedocere filias debeatis? Saltat, sed adulteræ filiæ. Quæ vero pudica, quæ casta est, filias suas religionem doceat, non saltationem. Vos autem, graves et prudentes viri, discete detestabilium hominum epulas vitare. Si talia sunt convivia, qualia judicia perfidorum?”.¹⁸⁸ De paragraaf werd wat losjes vertaald in de Nederlandse vertaling uit 1748 van de 'Christelijke onderwijzingen van Carolus Borromeus' (Milaan, 10/1/1577), maar een betere zou zijn: 'Wat zeggen jullie, heilige vrouwen? Zien jullie wat jullie jullie dochters moeten leren en ook wat ze af te leren? Ze danst, maar ze is de dochter van een overspelige vrouw. Zij die echt deugdzaam is, zij die kuis is, dat zij haar dochter godsdienst leert en niet dansen. En ook jullie, ernstige en voorzichtige mannen, leer de banketten van verfoeilijke mannen te vermijden. Als zo de banketten zijn, wat zullen dan de oordelen van de ongelovigen zijn?'.¹⁸⁹

   Uit De pœnitentia kan men ook nog halen (§ 42 en 43 in Caput VI van De pœnitentia lib. II)¹⁹⁰: “42. Vilis sermo, sed non vile mysterium. Et ideo cavendum ne quis vulgari quadam sermonis hujus deceptus interpretatione, putet nobis saltationis lubricæ histrionicos motus, et scenæ deliramenta mandari; hæc etiam in adolescentula ætate vitiosa sunt : sed saltationem mandavit, quam saltavit David ante aream Domini. Totum enim decet, quid­quid defertur religioni; ut nullum obsequium quo proficiat ad cultum et observantiam Christ, erubescamus. / 43. Non ergo illa deliciarum comes, atque luxuriæ prædicatur saltatio, sed qua unusquisque corpus attolat impigrum, nec humi pigra jacere membra, vel tardis sinat torpere vestigiis. Saltabat spiritualiter Paulus, cum se pro nobis extenderet, et posteriora obliviscens, priora appetens, contenderet ad bravium Christi. Tu quoque cum ad baptismum venis, manus elevare, pedes quibus ad æterna conscendas, velociores habere moneris (Phil. III, 13, 14). Hæc saltatio fidei socia, gratiæ comes.” Vertalingen doen de historische waarheid altijd wat onrecht, aan, maar ten behoeve van onze lezers wagen we ons er toch nog maar eens aan: '42. Waardeloze toespraak [verwijzend naar Lucas 7.32, vide supra], maar het is geen waardeloos mysterie. En zo moet men op zijn hoede zijn dat men niet – bedrogen door een eenvoudige interpretatie van dit gezegde – zou denken dat de acteursbewegingen van de bedrieglijke dans en de nonsens van de tonelen aanbevolen zijn, want die zijn bedrieglijk voor vrouwen op jonge leeftijd. Het dansen dat David voor het altaar van God deed is echter aanbevolen. Alles wat voor de godsdienst gedaan wordt, is immers geschikt, zodat we ons voor geen enkele devotie moeten schamen die ten goede komt aan de verering van en gehoorzaamheid aan Christus. / 43. Derhalve wordt de dans, metgezel van de feesten en de buitensporigheden, niet aangeraden, maar alleen die waarbij men het actieve lichaam verheft en de luie ledematen niet op de grond gooit of met slome voetzolen neerzit om stijf te worden. Paulus danste geestelijk toen hij zich voor ons uitstrekte, de minder belangrijke dingen vergetend, verlangend naar de betere, het prijzen van Christus zoekend. Ook jullie, wanneer jullie naar de doop komen, gevraagd worden om de handen te heffen en snellere voeten te hebben om op te stijgen naar de eeuwigheid. Dit dansen is een bondgenoot van het geloof, een begeleider van de genade.'

   Ambrosius had het nog dikwijls over de saltatio (dans), maar één lang citaat – hoe­wel niet vermeld bij de besproken moraliserende werkjes – is toch belangrijk om het te ver­binden met wat de bisschoppen in de Vroegmoderne Tijd niet graag zagen gebeuren in aan­wezigheid van nonnen en begijnen, nl. het dansen en muziek spelen bij huwelijken (saltare in nuptiis mos est), uit zijn sermoen 80¹⁹¹. Het stukje dat ons interesseert begint met de zin “Vereor autem fratres ne hæc euangelica lectio plerisque de vobis congruat, quæ ait: Cantauimus vobis, & non saltastis, lamentauimus vobis & non plorastis.” Het citaat dat hij geeft komt uit het Evangelie volgens Lucas, 7:32. Nu kan canere 'zingen' betekenen, maar ook 'muziek spelen'. Cantare betekent eerder 'dikwijls zingen' – het is een frequentatief van canere – maar wordt ook soms vertaald als het bespelen van een instrument (wat eigenlijk psallere is, terwijl van een deuntje een instrumentaal stukje maken modulari was).¹⁹² Wat werd er dus mee bedoeld? Daarvoor moeten we teruggrijpen naar de tekst in het Grieks, waarin de evangelies geschreven werden en daar staat: “ὅμοιοί εἰσιν παιδίοις τοῖς ἐν ἀγορᾷ καθημένοις καὶ προσφωνοῦσιν ἀλλήλοις ἃ λέγει·ηὐλήσαμεν ὑμῖν καὶ οὐκ ὠρχήσασθε, ἐθρηνήσαμεν καὶ οὐκ ἐκλαύσατε.” Ηὐλήσαμεν betekent 'wij hebben op de fluit gespeeld', want dat werkwoord is afgeleid van aulos, de dubbelfluit. De Vulgaat-vertaling van St.-Hiëronymus is dus beter: “Similes sunt pueris sedentibus in foro, et loquentibus ad invicem, et dicentibus : Cantavimus vobis tibiis, et non saltastis : lamentavimus, et non plorastis.” Vertaald: 'Zij zijn gelijk aan kinderen, die op de markt zitten en elkander toeroepen het bekende: Wij hebben voor u op de fluit gespeeld en gij hebt niet gedanst; wij hebben klaagliederen gezongen en gij hebt niet geweend.' Het Latijn van Ambrosius, zonder tibiis (tibia = 'pijp, fluit'), is dubbelzinnig, maar die tijd was nog net praehieronymiaans, dus komt zijn citaat uit een nog niet gestandaardiseerde Vetus Latina-vertaling (de Praevulgata, waarbinnen vele varianten bestonden). Cfr. bijna aan 't einde van Caput XVIII van de in de 12de eeuw in Zuid-Frankrijk van zo'n pre-Vulgaat gekopieerde Codex Colbertinus: “Similes sunt pueris in foro sedentibus & clamantibus adinvicem dicentibus Cantavimus vobis & non saltastis. Planximus & non plorastis.”¹⁹³ Hier staat ook weer niet helemaal hetzelfde dus, maar wel ook weer zonder tibiis. Het zingen van wereldlijke liedjes is iets dat later afzonderlijk door de bisschoppen bekritiseerd wordt. In de betekenis van “op de fluit spelen” brengt de combinatie van de evangelietekst met die van de kerkvaders en concilies ons wel heel dicht bij het vroegmoderne verbod op muziek spelen en dansen. Het stuk loopt uiteraard nog wat door, weer het verschil tussen lichamelijk en geestelijk dansen uitleggend.¹⁹⁴